اطلاعات عمومی, ویکی ژن
پلاکت چیست؟ نحوه شمارش دستی پلاکت ها
پلاکت چیست؟
پلاکت‌ها یا ترومبوسیت‌ها سلول‌های کوچکی هستند که نقش حیاتی در فرآیند لخته شدن خون و حفظ هموستاز دارند. پلاکت‌ها از قطعات کوچک سیتوپلاسمی درون سلولی به نام مگاکاریوسیت‌ها در مغز استخوان تولید می‌شوند و در جریان خون آزادانه حرکت می‌کنند.
هنگامی که یک رگ خونی آسیب می‌بیند، پلاکت‌ها به ناحیه آسیب دیده مهاجرت کرده و با چسبیدن به دیواره رگ و همدیگر، لخته‌ای را تشکیل می‌دهند که از خونریزی جلوگیری می‌کند. شمارش پلاکت‌های خون و بررسی عملکرد آن‌ها یکی از آزمایش‌های مهم در پزشکی است، به‌ویژه برای تشخیص بیماری‌های مرتبط با خونریزی و لخته شدن.
ساختار و عملکرد پلاکت‌ها
پلاکت‌ها ساختارهای دیسکی کوچک و بدون هسته هستند که در اندازه‌ای حدود ۲ تا ۳ میکرون قطر دارند. پلاکت‌ها اگرچه هسته ندارند، اما حاوی مواد مختلفی مانند آنزیم‌ها، پروتئین‌ها، و گرانول‌های ترشحی هستند که نقش مهمی در فرآیند لخته شدن دارند. گرانول‌های پلاکت شامل مواد متعددی هستند که به فرآیند هموستاز و ترمیم رگ‌های خونی کمک می‌کنند.
هنگامی که رگ خونی آسیب می‌بیند، پلاکت‌ها با شناسایی کلاژن و فاکتورهای بافتی موجود در دیواره رگ‌های آسیب‌دیده فعال می‌شوند و فرآیند چسبیدن به سطح رگ را آغاز می‌کنند. پلاکت‌ها به طور همزمان سیگنال‌هایی را آزاد می‌کنند که پلاکت‌های دیگر را جذب و فعال می‌کند و به تشکیل یک لخته پایدار منجر می‌شود.
نقش پلاکت‌ها در فرآیند هموستاز
فرآیند هموستاز شامل سه مرحله اصلی است:
- واکنش عروقی: وقتی یک رگ خونی آسیب می‌بیند، انقباض عضلات صاف دیواره رگ رخ می‌دهد تا جریان خون به محل آسیب کاهش یابد.
- تشکیل لخته پلاکتی: پلاکت‌ها به ناحیه آسیب دیده مهاجرت کرده و به دیواره رگ و همدیگر می‌چسبند. این تجمع پلاکت‌ها منجر به تشکیل یک لخته اولیه می‌شود.
- تشکیل لخته فیبرینی (انعقادی): در نهایت، پلاکت‌ها فاکتورهای انعقادی را فعال می‌کنند که به تبدیل فیبرینوژن به فیبرین منجر می‌شود. فیبرین یک شبکه پروتئینی را تشکیل می‌دهد که لخته پلاکتی را تقویت و پایدار می‌کند.
اهمیت شمارش پلاکت‌ها
شمارش پلاکت‌ها بخش مهمی از آزمایش‌های روتین خون (CBC) است و به پزشکان اطلاعات مفیدی در مورد وضعیت هموستاز و لخته‌شدن خون می‌دهد. تعداد نرمال پلاکت‌ها در خون بین 150,000 تا 450,000 پلاکت در هر میکرولیتر خون است. اگر تعداد پلاکت‌ها از این محدوده نرمال خارج شود، می‌تواند نشانه‌ای از وجود بیماری یا اختلالی در بدن باشد.
- ترومبوسیتوپنی: کاهش تعداد پلاکت‌ها به زیر 150,000. این وضعیت می‌تواند به دلایل مختلفی مانند عفونت‌ها، بیماری‌های خودایمنی، شیمی‌درمانی، بیماری‌های مغز استخوان، و مصرف برخی داروها رخ دهد. ترومبوسیتوپنی ممکن است خطر خونریزی‌های خودبه‌خودی یا عدم توانایی در کنترل خونریزی را افزایش دهد.
- ترومبوسیتوز: افزایش تعداد پلاکت‌ها به بیش از 450,000. این وضعیت می‌تواند ناشی از اختلالات مغز استخوان، التهاب‌های مزمن، سرطان‌ها، یا برخی بیماری‌های سیستم ایمنی باشد. ترومبوسیتوز ممکن است خطر تشکیل لخته‌های خون بیش از حد را افزایش دهد که می‌تواند به مشکلاتی مانند سکته مغزی یا حملات قلبی منجر شود.
روش‌های شمارش پلاکت‌ها
شمارش پلاکت‌ها به دو روش اصلی انجام می‌شود: روش‌های خودکار و روش‌های دستی.
۱- شمارش خودکار پلاکت‌ها
امروزه، بیشتر آزمایشگاه‌ها از دستگاه‌های سل کانتر خودکار برای شمارش سلول‌های خونی، از جمله پلاکت‌ها، استفاده می‌کنند. این دستگاه‌ها قادر به شمارش سریع و دقیق سلول‌ها هستند. دستگاه‌های سل کانتر از تکنیک‌های مختلفی مانند ایمپدانس الکتریکی یا پراکندگی نور برای تشخیص و شمارش پلاکت‌ها استفاده می‌کنند. این روش‌ها سرعت و دقت بالایی دارند و به طور گسترده در آزمایشگاه‌های مدرن استفاده می‌شوند.
۲- شمارش دستی پلاکت‌ها
اگرچه روش‌های خودکار بسیار کارآمد هستند، اما شمارش دستی پلاکت‌ها هنوز هم در برخی موارد خاص مورد نیاز است. این روش به‌ویژه زمانی استفاده می‌شود که شمارش خودکار نتایج غیرطبیعی یا مشکوکی ارائه می‌دهد یا پلاکت‌ها به دلایلی مانند اندازه غیرطبیعی یا چسبندگی به هم، به درستی در دستگاه خودکار شناسایی نمی‌شوند. شمارش دستی پلاکت‌ها با استفاده از میکروسکوپ نوری و تهیه اسمیر خون انجام می‌شود.
مراحل شمارش دستی پلاکت‌ها
۱- تهیه اسمیر خون
ابتدا یک قطره خون روی یک لام شیشه‌ای قرار می‌گیرد و سپس با استفاده از یک لام دیگر، خون به‌طور یکنواخت بر روی لام کشیده می‌شود تا یک لایه نازک از سلول‌های خونی تشکیل شود. این لایه باید به گونه‌ای باشد که سلول‌ها به طور جداگانه و بدون همپوشانی مشاهده شوند.
۲- رنگ‌آمیزی اسمیر
پس از تهیه اسمیر خون، لام با استفاده از رنگ‌های هماتولوژیک مانند رنگ رایت-گیمسا رنگ‌آمیزی می‌شود. این رنگ‌آمیزی باعث می‌شود که سلول‌های خونی به وضوح در زیر میکروسکوپ مشاهده شوند. پلاکت‌ها به رنگ بنفش کم‌رنگ دیده می‌شوند و گلبول‌های قرمز و سفید به رنگ‌های مختلفی رنگ می‌گیرند.
۳- بررسی زیر میکروسکوپ
پس از رنگ‌آمیزی، لام با میکروسکوپ نوری بررسی می‌شود. شمارش پلاکت‌ها معمولاً با بزرگنمایی ۱۰۰۰ برابر (استفاده از روغن ایمرسیون) انجام می‌شود. در این بزرگنمایی، پلاکت‌ها به عنوان ساختارهای کوچک و بنفش‌رنگ دیده می‌شوند.
۴- روش شمارش دستی
پلاکت‌ها در ۱۰ میدان دید میکروسکوپی شمارش می‌شوند و میانگین تعداد پلاکت‌ها در این میدان‌ها محاسبه می‌شود. برای تخمین تعداد پلاکت‌ها در هر میکرولیتر خون، از یک فرمول استاندارد استفاده می‌شود. این فرمول به شرح زیر است:
تعداد پلاکت‌ها در هر میکرولیتر خون= میانگین پلاکت‌ها در هر میدان * ۱۵۰۰۰
این عدد تخمین تقریبی تعداد پلاکت‌ها در خون را ارائه می‌دهد.
5. ارزیابی شکل و اندازه پلاکت‌ها
علاوه بر شمارش پلاکت‌ها، در بررسی دستی اسمیر خون، شکل و اندازه پلاکت‌ها نیز ارزیابی می‌شود. پلاکت‌های بزرگ یا غول‌آسا ممکن است نشانه‌ای از اختلالات خاص مانند سندرم مایلودیسپلاستیک یا مشکلات مغز استخوان باشند. همچنین، پلاکت‌های کوچک ممکن است نشان‌دهنده اختلالات ژنتیکی یا بیماری‌های خاص باشند.
مزایا و معایب شمارش دستی پلاکت‌ها
مزایا
- دقت در موارد خاص: شمارش دستی در مواردی که پلاکت‌ها به دلیل چسبندگی یا اندازه غیرطبیعی به درستی در شمارش خودکار شناسایی نمی‌شوند، بسیار مفید است.
- بررسی شکل و اندازه پلاکت‌ها: یکی از مزایای بزرگ شمارش دستی این است که می‌توان همزمان با شمارش، شکل و اندازه پلاکت‌ها را بررسی کرد که می‌تواند در تشخیص اختلالات مهم باشد.
- تشخیص اشکال غیرطبیعی: در اسمیر خون دستی، اشکال غیرطبیعی پلاکت‌ها و حتی سلول‌های دیگر نیز قابل مشاهده هستند که می‌تواند به تشخیص دقیق‌تر بیماری‌ها کمک کند.
معایب
- زمان‌بر بودن: شمارش دستی پلاکت‌ها زمان بیشتری نسبت به روش‌های خودکار نیاز دارد و برای آزمایشگاه‌های پرکاربرد کمتر مناسب است.
- دقت کمتر در تعداد بالا یا پایین: شمارش دستی ممکن است در مواردی که تعداد پلاکت‌ها بسیار کم یا بسیار زیاد است، دقت کمتری داشته باشد.
- تاثیر عوامل انسانی: دقت شمارش دستی به تجربه و دقت فردی که آزمایش را انجام می‌دهد بستگی دارد و ممکن است با خطای انسانی مواجه شود.
بیماری‌ها و اختلالات مرتبط با پلاکت‌ها
۱- ترومبوسیتوپنی (Thrombocytopenia)
ترومبوسیتوپنی به کاهش تعداد پلاکت‌ها در خون گفته می‌شود که ممکن است به دلایل مختلفی ایجاد شود. این وضعیت می‌تواند خطر خونریزی خودبه‌خودی یا خونریزی ناشی از آسیب‌های کوچک را افزایش دهد.
- علل:
- بیماری‌های خودایمنی مانند پورپورای ترومبوسیتوپنیک ایدیوپاتیک (ITP).
- عفونت‌های ویروسی مانند HIV یا هپاتیت C.
- مصرف داروهایی مانند هپارین یا داروهای شیمی‌درمانی.
- بیماری‌های مغز استخوان مانند لوسمی یا کم‌خونی آپلاستیک.
۲- ترومبوسیتوز (Thrombocytosis)
ترومبوسیتوز به افزایش تعداد پلاکت‌ها در خون گفته می‌شود که ممکن است خطر تشکیل لخته‌های خونی را افزایش دهد.
- علل:
- اختلالات مغز استخوان مانند ترومبوسیتمی اولیه.
- التهاب‌های مزمن مانند آرتریت روماتوئید.
- واکنش‌های جبرانی پس از خونریزی شدید یا جراحی.
۳-. اختلالات عملکردی پلاکت‌ها
برخی بیماری‌ها ممکن است منجر به اختلال در عملکرد پلاکت‌ها شوند بدون اینکه تعداد آن‌ها تغییر کند. این اختلالات می‌توانند منجر به خونریزی‌های غیرطبیعی شوند. به عنوان مثال، بیماری فون ویلبراند یکی از شایع‌ترین اختلالات عملکردی پلاکت‌ها است که باعث نقص در چسبندگی پلاکت‌ها می‌شود.
نتیجه‌گیری
پلاکت‌ها نقش حیاتی در فرآیند لخته شدن خون و حفظ هموستاز دارند. شمارش پلاکت‌ها و ارزیابی عملکرد آن‌ها از اهمیت ویژه‌ای در تشخیص بیماری‌های خونی و اختلالات هموستاز برخوردار است. روش‌های خودکار و دستی برای شمارش پلاکت‌ها هر کدام دارای مزایا و معایب خاص خود هستند و بسته به شرایط خاص بیمار، ممکن است از هر دو روش استفاده شود. در نهایت، تشخیص زودهنگام و مدیریت مناسب اختلالات پلاکتی می‌تواند به پیشگیری از عوارض جدی مانند خونریزی‌های غیرقابل کنترل یا تشکیل لخته‌های خطرناک کمک کند.
همچنین بخوانید:
- دوره مهارت آموزی هماتولوژی
- هموستاز چیست؟ تعریف، مکانیسم، اهمیت
- فلوسایتومتری در سنجش عملکرد پلاکت در نوزادان
- ترومبوسیتوز چیست؟
نویسنده: مهرداد ایزدی راد
